Vrijdag Zindag nr. 172 – Bewust zijn

 

 

 

Bewustzijn is een heerlijk begrip. Moeilijk te omschrijven, zeggen de deskundigen, en bijgevolg eindeloos te bespreken. Fascinerend dus. Hee, opvallend, zo vergaat het ook het begrip god/God/goden. Is er verband?

Hulpbegrippen

Om enigszins zicht te krijgen op bewustzijn, haalt men er andere begrippen bij. Niet dat die begrippen wél duidelijk zijn, maar zo kom je dichter bij de horizon van het begrip bewustzijn. Dus hebben woordvoerders het over subjectiviteit, het perspectief van de eerste persoon, eigen ervaring, het zelf, de ziel, de geest, maar ook het lijfelijke kader van bewustzijn. Het individuele perspectief is trouwens betrekkelijk, want elk individu heeft een sociale kant en moet dus veel aanbod verwerken vanuit samenleving en cultuur. Bewustzijn is daardoor meer dan zelfbewustzijn – of zelfbewust zijn. Sommige natuurkundigen suggereren zelfs onvermoede verbindingen: het hele universum zou bewustzijn hebben. Biologen vermoeden dat dieren ook bewustzijn hebben, al is de vraag of zij net als wij kunnen nadenken over hun nadenken.

Proces

Opvallend aan het bewustzijn is dat het hyperactief is. De dag is ermee gevuld, en ’s nachts gaat het nog stevig door, al is dat meer onbewust of per droom. Bewustzijn is een proces, ook al heeft het iets van een vaste staat van zijn, een manier van er zijn. Maar het proces loopt door, juist omdat het bouwwerk nooit echt af is. Het zelf is in constante wording en dat betekent overwerk. Wie was ik, wie ben ik, wie zal ik zijn? Als begrip schurkt bewustzijn daarom aan tegen identiteit. Dat heeft dezelfde combi van herkenbare eigenheid en toch veel dynamiek per dagdeel of zelfs moment.

Betekenis ontdekken

De hoofdbezigheid van het bewustzijn is het voortgaand interpreteren en benoemen van de werkelijkheid, zoals die zich voordoet in de stroom van gebeurtenissen en indrukken. Bewust zijn is volop betekenis toekennen aan van alles en nog iets. En soms aan het niets. Wat gebeurt er binnen en buiten je zelf? Zo maken we intuïtief een landschap van begrippen en verheffen dat tot heuse werkelijkheid. We denken dat onze kaart het landschap is. De stroom van indrukken kanaliseren we in ons bewustzijn met dijkjes en overbruggen we met ezelsbruggetjes. Anders komen Jan en Jansje Splinter niet door de winter. 

Overstijgend

Bewustzijn past in een rijtje van verschijnselen die ons overstijgen. Daar horen ook tijd, ziekte, dood, ruimte, heelal, het kwaad, de samenleving bij. Geen van alle kunnen we echt in de vingers krijgen en beheersen. De vergelijking met het godsbegrip, waar ik mee begon, is zo bekeken niet eens zo vreemd. Religies komen ook met een grootheid die ons overstijgt en die nooit afdoende te omschrijven is: god/God/goden, het sacrale. Alleen is die instantie veel toegankelijker in de omgang dan al die andere overstijgende dingen. Er valt mee te communiceren. Zo helpt het sacrale om die andere onbeheersbare verschijnselen te plaatsen en te regisseren. Veel gelovigen zien hun God als een almachtige, alom aanwezige en eeuwige schepper, uiteindelijk dominant over alles, een bondgenoot in de strijd tegen alles wat hen raadselachtig overstijgt.

Religieus bewustzijn

Religie biedt dus een vorm van persoonlijk bewustzijn, om te dealen met een werkelijkheid die zich niet laat vastleggen. Het is zo gezien niet eens zo raar dat religie en bewustzijn kenmerken delen. Het gaat om meer dan dat ze ons allebei overstijgen en moeilijk te omschrijven zijn. De persoonlijke poging om de eigen werkelijkheid te duiden zit in allebei. Verder delen ze de combinatie van vastigheid en toch intuïtief verder zoeken. Er zit een heel spectrum aan standpunten en zoekplaatjes tussen die uitersten. Elke religie biedt een woordenschat voor alles wat de mens overstijgt. Dan vallen begrippen als ziel, liefde, vertrouwen, zonde, vergeving, overgave en geloof. Die maken de gelovige bewuster van de eigen plek in het leven.

Vraagje: hoe gaat een seculiere levensbeschouwing om met alles wat een mens overstijgt? Wat voor begrippen voeden dat bewustzijn?

 

Dialoogje

Haiku

duidelijk, rechtlijnig!
maar waar bleef de uitdaging?
leef intuïtief!

4 gedachten over “Vrijdag Zindag nr. 172 – Bewust zijn

  1. Ooit heb ik een artikel gelezen waarin verslag werd gedaan van een onderzoek naar hoeveel Nederlanders wel eens bidden. Het bleken er verrassend veel te zijn, gelet op de stevige ontkerkelijking.
    Enkele dagen geleden stond in Trouw een artikel over bidden. Zelfs de directeur van Het Humanistisch Verbond kon zich er wel wat bij voorstellen, er is immers veel dat de mens overstijgt. En je dan toch maar eens op dat overstijgende geheel richten kan bidden zijn, meende hij. Een dominee kwam hem daarin tegemoet met de mening dat bidden overgave betekent aan iets omvattends.
    En de humanistische filosofe Stine Jensen meende dat humanisten best wel eens inconsequent mochten zijn, al had ze zelf niet veel met bidden. Maar als het iets te maken had met meditatie, stil worden, in jezelf keren, dan zag ze er wel wat in.

  2. Dag André,

    Een indringende vraag, die over seculiere levensbeschouwing.

    Die roept op de vraag of een seculiere levensbeschouwing wel iets overstijgends kan hebben, of waaraan overstijgend kan zijn.

    Laten we beginnen met de stelling dat religie verzonnen is, in zoverre dat er sprake is van een externe entiteit die de verzamelplaats is van wat wij niet begrijpen, noch rationeel, noch intuïtief. Daar is niets mis mee, want dan is het een narratief dat via metaforen toch inzicht kan geven. Het probleem zit in: God zegt …. , want dat leidt tot fictieve noodzakelijkheden die uiteindelijk op macht zijn gebaseerd. Jouw eigen stokpaard en ook Richard Rorty en god als ‘conversation stopper’.

    Een seculiere levensbeschouwing (aannemende dat die dezelfde verklarende werking moet hebben als een religie) kan het zonder ‘god zegt’. Maar het helpt natuurlijk niets als daarvoor in de plaats komt: ‘Steiner zegt’ of ‘Marx zegt’.

    Mijn insteek is dat wij mensen het niet buiten onszelf moeten zoeken. Dit is geen romantisch ideaal van ‘de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie’ (Willem Kloos), maar met zoiets als de Gouden Regel (positief en negatief) kom je al een heel eind.

    Een seculiere levensbeschouwing gaat (dus!) niet over transcendentie van het transcendente, maar over transcendentie van onszelf. Van onze eigen belangrijkheid en ons eigen beter weten, is dus boven onszelf uitstijgen. Ons bewustzijn, het gewone bewustzijn dat iedereen heeft, is daarvoor voldoende (zegt de Boeddha). En daarvoor hebben we een unieke eigenschap, namelijk ‘sentience’, invoelend vermogen, empathie, mededogen en dat is het dat ons menselijk maakt (Nicolas Humphrey, in Sentience, The Invention of Consciousness, 2022). Evolutionair is dat vermoedelijk de grote sprong geweest die samenwerking en samenleving in grotere groepen, dus in samenlevingen, mogelijk maakte.

    Groet,

    Jan Willem

  3. beste Andre

    woorden die raken
    gaan in je wonen

    ben ik zal ik?
    humanist
    vrijdenker
    anarchist

    traditie
    oerzijn
    leugen regeert

    seculiere intenties
    als religieus
    religie in steigers
    nimmer af

    seculier statisch houvast?
    ook zoeken naar zin
    vertwijfeld
    geen gebed

    niet de rede regeert
    blaaskaak alom

    verlangen naar licht

    Paul Letterie sr

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.