Rare tijd. Zelfs als we het nieuws op ons scherm zien gebeuren, hollen we nog achter de feiten aan. De geschiedenis lijkt de laatste jaren op een hogesnelheidstrein waar we niet eens een ticket voor wisten te bemachtigen. We zien de achterlichten in de verte verdwijnen. Gemist moment.

Onvoorzien

Ga maar na. Corona overkwam ons, maar kan zich zo herhalen met een ander virus. Poetin overviel Oekraïne en toen zagen we pas de voorspelbare regelmaat van zijn invasies. Hij en Xi herverdelen de wereld via de BRICS-landenclub, met voorbijgaan van de oude machten. Trump 1 improviseerde nog, Trump 2 verrast iedereen door planmatig een isolationistische autocratie op te tuigen. EU en NATO zijn nog aan het bijkomen van deze schok en moeten vliegensvlug bakens verzetten – maar waar zijn de bakens gebleven? Meest recente onvoorziene ontwikkeling: zelfs de VS kan niet voorkomen dat Israël op zes fronten een hightech-oorlog voert. Intussen worden de briefjes die de VN kan inbrengen steeds leger. De naties zijn al lang niet meer verenigd. Een paar autocratische mannen bepalen nu het wereldgebeuren.

Populisten

Gemiste momenten en onvoorziene gebeurtenissen zorgen voor angst en onzekerheid. Populistische autocraten – bij ons Wilders – grijpen die aan om vreemdelingenhaat en nationalistische zelfverheerlijking te promoten. Ondanks hun nationale zelfverzekerdheid organiseren internationale populisten zich in een kongsie van autocratische bondgenoten. Ze zeggen de joods-christelijke traditie te verdedigen, maar weten niet dat je dan de vreemdeling moet verwelkomen en niet onderdrukken (Leviticus 19: 33-34). De kernwaarden van naastenliefde en medemenselijkheid hebben ze uit hun Bijbels gescheurd.

Voorgeschiedenis

Hoe zijn we in deze rare tijd terecht gekomen? De laatste eeuwen is de wereld opengelegd en gemoderniseerd. Modernisering is de toepassing van wetenschap en techniek in de samenleving. Dat proces omvatte transportmiddelen, ontdekkingsreizen, kolonialisme, en de kapitalistische wereldmarkt. De industriële revolutie werd recent aangevuld door de digitale. Effect daarvan is de sterk verbeterde communicatie. Meer dan ooit leven we in één wereld. Dat zou moeten zorgen voor nieuwe kansen voor mensheid en menselijkheid, maar het levert vooral grotere risico’s op.

Er doet zich namelijk een traagheid in het denken voor. De nieuwe omstandigheden lijken nog niet echt te zijn doorgedrongen, ook al hebben we ze zelf opgeroepen. Ons handelen loopt als een trotse tambour maître voor de muziek van de reflectie uit. Eigenlijk moet de mensheid zich een brevet van onbekwaamheid toekennen, alleen al omdat ze in een halve eeuw tijd twee wereldoorlogen met miljoenen slachtoffers heeft laten gebeuren. Om maar te zwijgen van al die andere oorlogen en diverse genocides. Het blijkt zelfs mogelijk dat een volk dat onder een autocratisch regiem zelf een genocide onderging, nu op autocratische wijze een ander volk onderwerpt aan een genocide. 

Vervolmaakt falen

We worden alleen beter in onze mislukking. Oorlogvoering is niet afgeschaft, maar juist geperfectioneerd. Landen beschikken nu over biologische en atoomwapens, als uiting van opperste wetenschap èn opperste vernietigingskracht. Excuserende smoes vanuit een eigenaardig soort betekenistoekenning: het is alleen om af te schrikken en dus oorlog te voorkomen. Hoe economisch ben je dan bezig: je maakt iets om het nooit te gebruiken? Sowieso is oorlog verrobotiseerd, waardoor drones en raketten het tegen afweersystemen opnemen. Slachtoffers blijven echter vallen. Nog steeds verslaat geweld overleg als middel om een conflict op te lossen. Met de migratiestromen die door oorlogen op gang komen, weten Europese landen geen raad. Zoals in een oorlog vijanden ontmenselijkt worden, zo gebeurt dat met mensen die door diezelfde oorlogen op de vlucht gejaagd worden. 

Nog iets: het falende kapitalistische systeem slaagt er, ondanks het monopolie op hulpbronnen, niet in om welvaart en arbeid op een medemenselijke manier te verdelen. Het verschil in welvaart voedt migratiestromen, maar de slachtoffers van het systeem dat ons welvaart brengt, worden uitgesloten van onze kapitale bubbel en dus al bij de poorten van Europa tegengehouden. Wij verdienen, zij verdienen het niet.

Vooruit kijken is ook geen sterke kant van de mensheid. Al ruim een halve eeuw zijn er waarschuwingen voor een door de kapitalistische economie op gang gebrachte klimaatcrisis. De doelen die men met moeite overeenkwam, zijn steeds minder te verwezenlijken. Nieuwe migratiestromen liggen voor de hand. Terwijl we al niet kunnen dealen met wat door ons verleden en heden om aandacht vraagt, blijven we helemaal in gebreke als het om de toekomst van de wereld en ons nageslacht gaat. 

Verlichting is Verzwaring

De Verlichting is geprezen als doorbraak naar een slimmere, wetenschappelijk verbeterde mensheid. Ze blijkt echter uit te werken als de Verzwaring. Morele vooruitgang kan de wetenschap niet beloven. Mensen zijn zo uitbundige betekenisgevers dat ze hun eigen zingeving niet de baas kunnen. Ze denken alles onder controle te hebben en stuiten desondanks steeds op onvoorziene omstandigheden. De eigen loop van gebeurtenissen neemt een loopje met deze knappe knoeiers. Ook mensen met leiderscapaciteiten, al dan niet democratisch verkozen, blijken pretentieuze prutsers te zijn. Macht is het vermogen het gedrag van anderen aan te sturen, zelfs tegen hun wil. Het resultaat getuigt lang niet altijd van medemenselijkheid. Politici lukt het nauwelijks een effectieve selectie te maken uit het enorme repertoire aan betekenissen. De uitzonderingen worden geroemd en genegeerd: Mahatma Gandhi, Martin Luther King, Nelson Mandela.

Reddende betekenisgeving?

Het enige lichtpuntje is dat de betekenisgever kan nadenken over de eigen mislukking. Er gloort dan een sprankje hoop dat een kleine minderheid de moed heeft om vast te houden aan de kernwaarden die de laatste eeuwen verbannen zijn naar een uithoek van het repertoire. Zo’n minderheid past bijvoorbeeld op een zondagmiddag op het Malieveld. Na alle gemiste momenten komen misschien toch meer dagen waarop mensen het moment begrijpen en benutten. 

Dialoogje

Haiku

kruisende wegen

vage cirkelpatronen

onleesbaar landschap