Op Oudejaarsavond om 12 uur passeren we een grens in de tijd. Die wordt uitgebreid gemarkeerd, met wensen voor alle mensen, met een oog op het uurwerk en met het afsteken van veel vuurwerk. Op zich passeren we 24 uur eerder of later een soortgelijke moment, maar dat krijgt niet meer nadruk dan de pips op de radio. Wat is dat toch met grenzen?
Dieren hebben een ingebouwd tijdsbesef, gebonden aan dag en nacht en aan de seizoenen. Het mensdier deelt dat besef, maar gaat veel verder in het afgrenzen van de tijd. Waar andere diersoorten voorgeprogrammeerd omgaan met hun omgeving, hebben wij het uitzonderlijke vermogen er over na te denken, ieder voor zich en allemaal samen. Voor een belangrijk deel programmeren wij onszelf. Mensen zijn de enige dieren die binnen de eigen soort letterlijk duizenden culturen en samenlevingen hebben voortgebracht, ieder met een eigen leefwijze. Overal wordt de tijd daardoor weer anders ingedeeld.
Culturen selecteren momenten die als essentieel gezien worden. Dat kan het begin van het nieuwe jaar betreffen, maar ook de zonnewende, of de verjaardag, of iemands sterfdag, of de eerste menstruatie, of de dag dat de dieren uit de stal naar de bergwei gaan. Rituele begeleiding van al die momenten brengt de op zich onbestemde tijd op orde.
Niet alleen met grenzen in de tijd zijn mensen in de weer, maar ook met die in de ruimte. Al heel oud is de afgrenzing van het eigen territorium, van stammen, staten, steden, van dorpen, groepen en zelfs individuele personen. Die grenzen kunnen voorgeschreven gedrag vergen. ‘Toon uw paspoort’, maar ook ‘Wacht tot u geroepen wordt’.
Voor samenlevingen en groepen zijn sociale grenzen van belang. Dat geldt voor generaties als tijdscategorie, maar ook voor familieverbanden, en voor klassen of standen. De onderscheidingen maken het sociale leven voorspelbaar. Het grensverkeer is onderhevig aan etiquetteregels. Wie buigt voor wie? Wie steekt als eerste zijn hand uit?
We lijken grenzen in tijd, ruimte en samenleving hard nodig te hebben. In moderne staten maken parlementen wetten die zulke grenzen vastleggen. Zelfs partijen die vrijheid in hun naam schrijven, ondersteunen de grensbewaking, op allerlei terreinen van het leven. Met het stellen van grenzen dient zich ook de handhaving van die grenzen aan. Macht controleert gedrag. Regeringen zijn er om grenzen in stand te houden. Zij delegeren het werk aan rechtbanken, politie, leger en douane. Het onderwijs conditioneert nieuwe leden van de samenleving om de grenzen in acht te nemen.
Grenzen raken zo direct aan ons bestaan dat ze heel lijfelijk kunnen zijn. Het lichaam vertegenwoordigt in onze cultuur doorgaans een grens die afstand suggereert. We raken elkaar niet zo gemakkelijk aan. Er zijn culturen waar men elkaar zelfs geen hand geeft, en weer andere waar men elkaar bij elke begroeting stevig omarmt. Geboorte en dood markeren lijfelijke grenzen die wereldwijd existentieel genoeg zijn om ze nadrukkelijk te markeren en te herdenken. Een apart grensgeval is de bijna-dood-ervaring, die zowel confronterend als inspirerend werkt.
Er gaat orde en zekerheid uit van grenzen. Ruimtegrenzen van allerlei soort – geografisch, maar ook publiek en sociaal – bieden bijvoorbeeld het geruststellende gevoel veilig en thuis te zijn. Maar ze hebben een keerzijde. Voor ontheemden en gemarginaliseerden geldt uitsluiting. Grenzen bevestigen de gevestigde orde, maar tonen ook haar kwetsbaarheid aan. Grensconflicten komen geregeld voor.
Maar ook wie in algemene zin aan de orde komt, morrelt in feite aan grenzen. Dat kan opstand betekenen, maar ook een uiting van creativiteit. Iemand die grenzen verlegt, daagt de gevestigde orde uit, of hij nu een revolutionair is, een kunstenaar, een wetenschapper, of een cabaretier.
Hebben religies ook iets met grenzen? Ze zijn deel van het exclusieve menselijke vermogen tot nadenken en betekenis geven. Religie is een vorm van grensontkenning en grensverlegging. Men denkt ‘voorbij’ de afgegrensde categorieën van het bestaande. God, goden en geesten kunnen daarom eeuwig en alomtegenwoordig zijn. Dat onderscheidt hen van mensen. Ze overstijgen de menselijke beperkingen van tijd en ruimte, en nog een paar andere. Wel kunnen ze geacht worden mensen in die overstijging te laten delen, al tijdens het leven, maar nog meer daarna.
De tegenstelling tussen mensen en het goddelijke kan benadrukt worden, maar dat sluit intensief grensverkeer niet uit. God kan als een verwant aangesproken worden, als vader of moeder. Mystiek is een geheel eigen wijze van omgaan met grenzen tussen de mens en het heilige. Het ‘voorbij’ kan ervaren worden. Een eenheidservaring kan het gevolg zijn, alsof de werkelijkheid één homogeen geheel is waar alles en iedereen toe behoort, ondanks verschillen en categorieën, en inbegrepen het goddelijke. De ontkenning van het bestaande kan ook tot het idee van uiteindelijke leegte en ontlediging leiden, in tegenstelling tot volledigheid en vervulling.
Dat laat al zien dat religies iets dubbels hebben in hun omgang met grenzen. Dat werkt ook op andere manieren door. Enerzijds kunnen ze de bestaande sociale orde legitimeren, allereerst in de eigen organisatie, maar ook in de maatschappij. Ze kunnen van grenshandhaving hun hoofddoel maken, zoals in orthodoxie en fundamentalisme gebeurt. Men beroept zich op Gods ordeningen om zich af te grenzen van andersgelovigen – die nogal eens als ongelovigen of ketters worden gelabeld. Die heilige ordeningen kunnen zich uitstrekken tot hele samenlevingen. Sommige religies hanteren zelfs een blauwdruk voor een wereldorde. Zo werkt theocratie.
Maar met hetzelfde beroep op goddelijke ordeningen kan de bestaande orde gerelativeerd en bekritiseerd worden, zoals profeten hebben gedaan. Dat tast gevestigde grenzen aan, zowel binnen de eigen religie als daarbuiten. Sociale grenzen tussen gelovigen kunnen worden gerelativeerd. Niet-verwanten worden als broeder en zuster aangesproken. Dat kan zich uitstrekken tot de hele mensheid en dus alle gebruikelijke grenzen ontkennen. Alle Menschen werden Brüder. Een soort Nieuw Wij.
Misschien toch straks even aan denken als het vuurwerk met veel licht en lawaai de hemel bestormt. Mensen zijn in staat tot grenzenloos betekenis toekennen, vooral aan grenzen in tijd, ruimte en samenleving. Ga maar eens na hoe je dat zelf doet.
27-271213
NB reacties op columns worden in eerste instantie alleen door André Droogers gezien.