Waarom hebben religieuze tradities de wind mee en heeft vernieuwing die vaak tegen?
Natuurlijk hebben tradities recht op meewind. Ze dragen inzichten van voorgaande generaties over, het wiel behoeft niet opnieuw te worden uitgevonden. Mensen kunnen er zich mee identificeren en er een duidelijke identiteit aan ontlenen. Door hun herhaling zorgen tradities voor voorspelbaarheid.
Allemaal mooi en functioneel. Maar er kleven drie risico’s aan.
1. Religieuze tradities kunnen leiden tot exclusiviteit en superioriteit. Via rituelen, leerstelligheden, organisatievormen en kerkelijke wetboeken versterken ze het wij-gevoel tegenover anderen. Tradities werken polariserend.
2. Het tweede risico is dat tradities haaks gaan staan op de menselijke creativiteit. Ze beperken de speelruimte en zetten de automatische piloot aan. Ze miskennen dat mensen, dankzij hun spelvermogen, voortdurend spelen met nieuwe betekenissen:
over zichzelf, over wat hen overstijgt, over hun veranderende wereld. Daar moeten zelfkennis, levensbeschouwing en samenleving het van hebben. Mensen zijn geboren spelers, maar tradities zetten dit vernieuwende spelvermogen buiten spel.
3. Het derde risico is dat tradities als machtsmiddel kunnen dienen. Voor wie macht uitoefent zijn ze een effectief instrument. Immers, tradities legitimeren gewoonten en machtsverhoudingen, zodat die normaal gevonden worden. Dat komt machthebbers meestal goed uit, omdat ze – bewust of onbewust – hun macht in stand willen houden. Macht wordt gemakkelijk tot doelmacht: macht die zichzelf verheft van middel tot doel. Om uit die valkuil te klimmen, moeten machthebbers zich bekeren tot middelmacht: macht die middel is tot een ander doel dan macht zelf – voor bijvoorbeeld (1) een open houding naar anderen en (2) het stimuleren van het menselijke spelvermogen.
Als je deze drie risico’s bekijkt in het licht van de problemen waar onze geglobaliseerde wereld mee worstelt, dan zouden religies best wat meer aan risicobestrijding mogen doen en iets minder traditiegetrouw kunnen zijn. Meer dan ooit is er behoefte aan openheid naar anderen, vernieuwende creativiteit en een kritische kijk op macht.
132-130516
NB In verband met spam worden reacties op columns in eerste instantie alleen door André Droogers gezien.
Beste André,
De laatste alinea. Bedoel je juist niet dat traditionele religies teveel aan risicomijding doen?
Ik ervaar de vormvastheid van rituelen juist als dé voorwaarde voor een vrije beleving van de inhoud, als startpunt voor een persoonlijke ontmoeting over wat er tijdens het ritueel beleefd is. In mijn ervaring gaat het ‘mis’ als een instituut vaste betekenis toeschrijft / voorschrijft, betekenis onlosmakelijk verbindt met de vorm.
Een oproep dus voor traditietrouw die ruimte geeft aan het fileren van de betekenis die het voorschrijft … wat er dan overblijft geeft betekenis aan nu.
Mij lijkt een onderscheid tussen traditie en conventie nuttig, dus tradioneel vs. conventioneel. Ik houd vast aan de traditie (van de kerk) omdat het geloofsgoed daarin wordt doorgegeven. Maar als traditie conventioneel wordt doorgegeven, dus alleen maar zoals het altijd is geweest, wordt de traditie levenloos. Tijden veranderen en wij IN hen. Als je meer weet, moet je dan terwille van het geloofsgegeven niet ‘bijwerken’?
Voorbeeld: het (katholiek) kerkmodel was (?) hiërarchisch, de uitvoering van de Eucharistie ook: de priester deed het, de gelovigen volgden. Dat oude model doet het niet meer en en als je dan de uitvoering niet aanpast aan het huidige gemeenschapsmodel, het samen-doen, loopt de zaak dood oftewel de kerk leeg. De beleving van de Eucharistie, het traditionele geloofsgegeven, loopt vast door conventionaliteit: het is altijd zo geweest, waarom dan nu anders? Dan krijg je bovengenoemde risico’s.
Ik ervaar traditie als houvast en verbondenheid met het verleden. Maar tegelijkertijd als een uitdaging om er mee te spelen, een nieuwe inhoud te zoeken bij de oude gebruiken en woorden. Ik merk dat ik de traditie van mijn vader voortzet om bij bijzondere gelegenheden als verjaardagen, geboorten en overlijden een psalm op te zoeken en te lezen. Maar ik probeer dan de oude woorden te vertalen naar de mensen, de situatie of gebeurtenis waarin ze klinken. Lukt niet altijd.