RELIGIE EN KUNST – Tomeloos betekenis geven

Kunst en religie zijn broer en zus. Ze gaan hun eigen gang, maar ze komen ook bij elkaar op visite. Hun ontmoeting biedt een verrassend inzicht in de aard van menselijke betekenisgeving.

Tijdens een vakantieweek bezoeken we Duitse musea. In München komen we in het ‘Haus der Kunst‘. We verwachten een vaste collectie, met eventueel een tijdelijke tentoonstelling, maar hier gaat het uitsluitend om kortlopende exposities. Bij de kassa moeten we kiezen wat we willen zien. Op goed geluk kopen we tickets voor twee tentoonstellingen.

Een ervan vult een enorme zaal en heet ‘River of Fundament’. We lopen langs twaalf omvangrijke installaties van de Amerikaanse kunstenaar Matthew Barney (geb. 1967). We proberen te begrijpen wat we zien, maar we komen niet ver. De slogan van dit museum is ‘Verruim je blik’, en dat is geen overbodige opdracht.

De meegeleverde toelichting biedt uitkomst. Barney heeft zich laten inspireren door een omvangrijke en controversiële roman van Norman Mailer (1923-2007), ‘Ancient Evenings‘, gepubliceerd in 1983. Deze mythologische roman vertelt het verhaal van een edelman in het klassieke Egypte van de twaalfde en elfde eeuw voor onze jaartelling. Deze Menenhetet probeert om met behulp van magische trucs zijn eigen reïncarnatie te regelen. Het is zijn bedoeling in een betere positie terecht te komen. Zo lukt het hem te reïncarneren als farao. Als hij het vervolgens tot godheid wil brengen, faalt hij. Einde verhaal.

Dit is al een duizelingwekkend scenario. Maar Barney gaat daar op zijn eigen wijze nog eens overheen. Hij vervangt Menenhetet door Mailer zelf en laat de schrijver reïncarneren – hoe verzin je het – in drie Amerikaanse autotypes: een Chrysler uit 1967, een Pontiac uit 1979, en een Ford uit 2001. Het omsmelten van autoschroot tot een nieuwe vorm ziet Barney als een vorm van reïncarnatie. Auto’s zijn voor hem lichamen. In Barney’s versie wil Mailer reïncarneren om een nog groter schrijver te worden. Mailer wil het niveau van Hemingway bereiken, zijn grote voorbeeld. Maar net als Menenhetet faalt hij.

Barney gebruikt, net als Mailer, allerlei elementen uit de antieke Egyptische religie- en begrafenisgebruiken, maar steeds met een eigen draai. Zo bouwt hij op schaal het dakgebinte na van het huis van Mailer, die op zolder zijn werkruimte had. Barney keert de hele constructie echter om, en ziet dan in de V-vorm de boot van Ra, de Egyptische zonnegod die ‘s avonds afdaalt in de onderwereld en ‘s morgens opnieuw geboren wordt. Een ander voorbeeld is een sarcofaag van kunststof met daarin de motorkap van de Chrysler uit 1967.

Gezien de omvang van de kunstwerken, kwam er heel wat voor kijken om het geheel te produceren. Wat te denken van een happening bij een oude staalfabriek in Detroit, waarbij in vijf ovens 25 ton autoschroot, van ondermeer die Chrysler, werd omgesmolten tot nieuwe auto-onderdelen. Van het overschot werd een soort gestold ijzeren plasje gevormd dat deel uitmaakt van het kunstwerk.

Barney ontwerpt met zijn hoogst individuele kunst een privé-religie, zoals Mailer vóór hem had gedaan. Hij speelt, net als Mailer, met het religieuze repertoire en voegt er met zijn kunst iets aan toe. Wat hij dan bedenkt, is zo uitzonderlijk dat je als argeloze bezoeker slechts een minimale kans hebt om zonder toelichting bij dezelfde betekenissen uit te komen.

Barney laat zien dat betekenis geven een bezigheid is zonder limieten. Het kan alle kanten uit gaan. Hoe uitzonderlijk ook als betekenisgeving, iedereen kan er kennis van nemen, al zie ik nog geen neo-Egyptische Mailer-Barney-religie ontstaan. De expositie weerspiegelt het ongebreidelde vermogen van mensen om aan religie en kunst vorm te geven en het resultaat tastbaar en herkenbaar te maken. Datzelfde vermogen laat zien dat religie en kunst verwant zijn, metterdaad broer en zus. Die kunnen niet genoeg bij elkaar op bezoek gaan.

PS In het kader van Het Holland Festival wordt van 23 tot 25 juni in EYE (Amsterdam) de operafilm vertoond die gemaakt is als onderdeel van Barney’s project. Zie http://www.hollandfestival.nl/nl/programma/2014/river-of-fundament/ . Er is ook een discussiebijeenkomst over het boek van Mailer: http://www.hollandfestival.nl/nl/programma/2014/ancient-evenings/ .

42-110414

NB In verband met spam worden reacties op columns in eerste instantie alleen door André Droogers gezien.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Verplichte velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.