Meestal schrijf ik over religie. Maar er is een tweelingzusje. Ideologie is haar naam. Geen ééneiige tweeling, maar toch. De speelse aanpak die de performance van religie verbetert, is ook aan het zusje besteed.
Wat is ideologie eigenlijk? Kortweg: Een blauwdruk voor de inrichting van de samenleving. Religie is ook een blauwdruk, maar dan voor de inrichting van een heilige of goddelijke werkelijkheid.
De twee blauwdrukken vertonen gelijkenis:
- Ze zijn allebei betrokken op een gedachte en zinvol geachte werkelijkheid. Ideologie streeft een ideale heilstaat na, religie let op de ideale staat van het heil.
- Beide zijn toekomstgericht.
- Exclusiviteit typeert ze. De een hanteert een geheel eigen beeld van de voorbeeldige samenleving, de ander van de heilige werkelijkheid.
- Hun leiders bedienen zich van macht, dus van het vermogen het gedrag van anderen te beï Regerings-, partij- en vakbondsleiders gebruiken die om hun ideale samenleving te realiseren en om mensen daarvoor aan te sturen. Religieuze leiders benutten hun macht om ervoor te zorgen dat gelovigen zich inpassen in hun visie en organisatie.
- Religie en ideologie zijn beide al eens doodverklaard, maar floreren niettemin.
De tweelingzusjes doen elkaar soms na. Als een godsdienst gevestigd raakt, komt ze meestal met een visie op de inrichting van de samenleving – een ideologisch trekje. Een ideologie kan het leven van de aanhangers zo gaan domineren dat ze antwoord geeft op vragen naar de zin van het leven – eigenlijk religieus terrein dus. Het marxisme heeft zo gewerkt (ironie: Marx verfoeide alle religie).
Onze tijd stelt de tweeling voor een uitdaging. De zusjes hebben te maken met de radicale veranderingen die zich de laatste twee eeuwen in de mensheid voordoen. De gangmaker is een andere tweeling: Wetenschap en techniek. Die zijn ineens zeer succesvol. Daardoor zijn veel veranderingsprocessen op gang gekomen. Modernisering is de koepelterm voor de huidige verbouwing van de wereldsamenleving.
Wat merken religie en ideologie daar dan van? Het religieuze wereldbeeld heeft concurrentie gekregen van het wetenschappelijke. Zo ontstond secularisatie en werd atheïsme acceptabel. Tegelijk gaf modernisering aanleiding tot religieuze opbloei, vooral als mensen door alle verandering gedesoriënteerd raakten. Voor de ideologie is modernisering hoogtij, want wat voor samenleving is nu de ideale? Marxisme en liberalisme kwamen elk met een eigen blauwdruk voor de industriële samenleving. Voornaamste twistpunt: Hoe delen arbeiders en investeerders winsten en risico’s?
Individualisering, een ander veranderingsproces, zorgde ervoor dat de enkeling de maat werd van veel dingen. Ook dat werkte door in religie en idelogie, althans in West-Europa. De kerk als institutie kon het individu niet vasthouden en begon leegloop te vertonen. Politieke partijen en vakbonden kampen met soortgelijk ledenverlies.
Modernisering bracht globalisering. De wereld wordt nu als één plek ervaren. Omdat iedereen met iedereen te maken heeft, laaien conflicten rond religieuze en ideologische verschillen gemakkelijker op. Als reactie op het globale eenheidsperspectief bloeien nationalisme en regionalisme. Soms worden een natie en een religie ideologisch aan elkaar gekoppeld. Populisme vertaalt de onrust die globalisering teweeg brengt in een nieuwe ideologie, met nationalistische rugdekking. Zie Wilders.
Nog een typerende overeenkomst: Bij alle verandering spelen religie en ideologie een dubbele rol. Ze dragen bij aan conflicten èn aan oplossingen, ze werken verdelend èn verzoenend. De vraag is of dat beter kan.
Voor religie stel ik in mijn boeken en columns een spelbenadering voor. Bekijk religies als zingevingspelen. Die moeten weliswaar met ernst gespeeld worden, maar spel relativeert exclusiviteit. Als je dan ook nog machtsprocessen doorziet, kom je een heel eind.
Werkt dat recept ook voor ideologie? Het is tenslotte een zingevingspel. De onverbiddelijke ernst waarmee ideologische standpunten verdedigd worden, kan inderdaad wel wat relativering gebruiken. En ideologische macht is gebaat bij enig wantrouwen.
Kan de tweeling misschien gaan samenspelen? Zonder de buurt onveilig te maken?
74-121214
NB In verband met spam worden reacties op columns in eerste instantie alleen door André Droogers gezien.
André,
Ook nu weer bedankt voor je druppel.
Ik dacht even aan een mogelijk verschil tussen ideologie en religie. Dat wil zeggen waar religie ook een tijdselement/historisch element heeft.
Het Christendom heeft bij elke blauwdruk toch ook zoiets als een ‘voorlopigheid’. (Niet zo geliefd bij hen die de macht niet graag als voorlopig zien ‘als in de dagen van Herodes of Farao’.)
Dat betrekkend op spel en spelregels, betekent dat het vermogen te hebben de spelregels aan de tijd aan te passen, daarbij rekening houdend met de grondregels.
Werkt ideologie en religie dan ook gelijk? Bestaat er zoiets als ideologiekritiek als onderdeel van de ideologie zoals bijv. schriftkritiek een gegeven onderdeel is van theologie. (Tenzij een massieve schriftbeschouwing als ideologie zich genesteld heeft in de dogma-theologie)
Wellicht wel wanneer opeenvolgende filosofische stromingen verklaard worden als uit elkaar voortkomend en filosofie en theologie zo als tweeling optrekken, zoals de meer gestolde zusjes ideologie en religie dat ook doen in jouw druppel.
Goede advent,
Willem
Reactie ontvangen van Bob Goudzwaard:
“Misschien is er toch wat meer aan de hand. Het valt me op dat echte aanhangers van ideologieën doodernstig zijn, geen humor kunnen velen. Ik denk dat dat komt omdat echte ideologieën (grands récits) primair betrokken zijn op te realiseren doelen, die je tot elke prijs wilt bereiken, en het doel heiligt de middelen. Religies hebben qua oorsprong geen doeloriëntatie, maar een wegoriëntatie. En op een weg valt ook nog te spelen…”