Wat is er met Nederland aan de hand? In korte tijd is ons land van een verzuilde naar een multiculturele samenleving gegaan. In beide gevallen was de vraag: Hoe gaan we om met verscheidenheid? Was de verzuiling een samenlevingsmodel waarbij voor de relatie tussen levensbeschouwing en macht een overzichtelijke en regeerbare oplossing was gevonden, over de multiculti samenleving heerst vooral verwarring. Terwijl sommige politici zoeken naar werkbare samenlevingsvormen, kondigen andere politici het einde van de multiculturele samenleving aan.
Veel wetenschappers staan erbij en kijken ernaar. Ze blijven op het hoge balkon van hun ivoren toren staan en kijken met verrekijkers naar het gewemel onder hen. Maar er zijn er ook die zich mengen in het publieke debat of die zelfs een rol willen spelen in de gebeurtenissen. Antropologen zijn meer van de laatste soort, ook al omdat participerend observeren hun voornaamste methode is. Ook theologen voelen meer voor engagement. Van huis uit hebben ze iets normatiefs. Voor beide beroepsgroepen en ook voor anderen geldt dat het probleem van de multiculturele samenleving een kwestie is van alle hens aan dek. Als je door hebt wat op het spel staat, kun je niet doen alsof je een negen-tot-vijf-onderwerp bij de kop hebt.
Ik was bij de ochtendzitting van een symposium met als titel ‘Alsof ik thuis ben: Samenleven in een land vol verschillen’. Het werd georganiseerd ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van het Dominicaans Studiecentrum voor Theologie en Samenleving, DSTS. Er hoort ook een boek bij dat symposium, met dezelfde titel.
De Nederlandse Dominicanen hebben al langer oog voor vragen van de samenleving en zijn niet bang geweest om initiatieven te nemen. Ze stellen zich daarbij kritisch op ten aanzien van de katholieke tradities, ook al blijven ze loyaal. Al vroeg vonden ze inspiratie bij de Latijns-Amerikaanse bevrijdingstheologen. Dat droeg bij aan het ontstaan van het DSTS. De Dominicanen (die de naam van hun orde het liefst met een kleine d schrijven) zouden gezien kunnen worden als afkomstig uit het verzuilde Nederland, maar tegelijk als zeer betrokken bij de problemen van de huidige samenleving. Het DSTS focust al een tijd op de vraag hoe verscheidenheid en samenleving op elkaar betrokken kunnen worden. Behalve de multiculti-vragen, speelt ook de individualisering een rol. Vandaar de vlag van ‘Nieuw Wij’ die boven het DSTS wappert. Hoe ga je op een verstandige manier om met culturele en religieuze diversiteit? Wat is nodig om je thuis te voelen in Nederland in de 21e eeuw? Op naar een Nieuw Wij, aldus het DSTS.
Ik beleef het symposium vanuit de trits religie-macht-spel. Dat is de laatste jaren mijn optiek. De religies die vandaag nadrukkelijk ter sprake komen zijn het christendom, de islam en het boeddhisme. Macht speelt een rol, bijvoorbeeld omdat naar Syrië wordt verwezen, maar ook omdat iedereen zich bewust lijkt van de rol die macht in een religie kan spelen. De Nederlandse Dominicanen hebben daar weet van sinds ze voorstelden iets aan het priesterambt te veranderen. Speels is vooral de sfeer op het symposium. Er wordt gespeeld met moderne media. De basishouding is horizontaal, met ruimte voor verschillende zingevingspelen, eventueel in combinatie. Het DSTS is betrokken bij een nieuw onderzoek naar mensen die zich tegelijk identificeren met meer dan één levensbeschouwing. Als dat niet speels is, althans volgens mijn definitie van spel: het vermogen tegelijk met twee of meer ordeningen van de werkelijkheid om te gaan.
Toch kom ik niet optimistischer bij dit symposium vandaan. Ik constateer dat men keurig de analyse heeft gemaakt van de huidige situatie. Als je weet hoe het werkt, kun je ook bedenken wat er anders moet. Men heeft oog voor individualisering en voor de rol van sociale media. Ik zie ook dat hier ruim honderd vriendelijke open mensen rondlopen, geen doorsnee van de grote samenleving, wel een geslaagde mini-multiculturele-samenleving. En toch stap ik een tikje weemoedig het gebouw uit en het zaterdagse Amsterdam in.
Hoe dat zo? In mijn nieuwe boek ‘God 3.0’ (verschijnt in november 2013) presenteer ik de mens als een uitzonderlijk dier dat in staat is tot onbeperkte zingeving en tegelijk er niet in slaagt zijn leefwereld definitief goed in te richten. Religie biedt compensatie, maar is tegelijk toonbeeld van het dubbele slaag-faalkarakter van de mens. Macht biedt enige orde, maar bezwijkt gemakkelijk onder de verleiding doel op zich te worden. Spel biedt een relativerend perspectief, maar kan ook al misbruikt worden, zoals in machtsspelletjes. Het blijft dus vallen en opstaan, voor de Nederlandse samenleving, en voor de volgende 25 jaar DSTS.
Onze geglobaliseerde samenleving is langzamerhand zo complex dat aansturing zwaar werk is. Zolang samenlevingen bestaan, gaan die hun eigen ongekende gang, en dat is nu meer het geval dan ooit. Macht zit bij mensen, helaas lang niet altijd de betere, maar voor een goed deel zit het ook in onhanteerbare processen. Een samenleving is een vliegwiel dat maar moeilijk af te remmen is. Je mag hopen dat er voldoende toeval is waardoor initiatieven als die van ‘Nieuw Wij’ een kans krijgen door te dringen in de kieren en barsten van de vliegwielsamenleving. Voorlopig doen we ‘alsof we thuis zijn’.
02-100913
NB reacties op columns worden in eerste instantie alleen door André Droogers gezien.