FUNCTIONELE RELIGIE – Valt godsdienst te verklaren uit haar nut?

Vaak is het bestaan en voortbestaan van religie verklaard uit het nut dat ze geacht wordt te hebben. Dat zat al in het etiket dat Karl Marx op godsdienst plakte: opium van het volk. In het kapitalistisch systeem worden de onderdrukten zoet en onschadelijk gehouden door religieuze verklaringen voor hun onaangename positie en door goedkope troost. Ellende is straf op zonde. In de hemel wacht een beter leven. Klassenverschil is een door God gewilde ordening. Vandaar de regelmatige verschrijving: opium voor het volk. Dat ‘voor’ is gedacht vanuit een functioneel middel-doeldenken in het belang van de onderdrukkers.

Er zijn meer voorbeelden van het verklaren van godsdienst uit haar functies dan alleen de marxistische. Evolutionistische theorieën suggereren dat religie bestaat omdat ze de mens heeft geholpen in de strijd om te overleven. Religie helpt om door de natuurlijke selectie te komen. Godsdienst vervult een rol bij het beantwoorden van de diepere levensvragen, zoals die naar de zin van leven, tegenslag, ziekte en dood. Verder biedt religie een visie op het morele onderscheid tussen goed en kwaad. Religie helpt de samenleving te ordenen. Psychologische theorieën zoeken het in de bijdrage van religie aan bijvoorbeeld de persoonlijke of collectieve identiteitsvorming. In sociologische religie-theorieën wordt het samenbindend effect van religie benadrukt, zoals er trouwens ook gewezen wordt op de rol van religie in conflictvoering. Ze bevordert zowel sociale cohesie als maatschappelijk onderscheid. Ze legitimeert het bestaan van de eigen groep en zelfs natievorming (‘God, Nederland en Oranje’), en tegelijk versterkt ze het denken in wij-zij-relaties. ‘Wij zijn de ware religie, de anderen hebben het niet bij het rechte eind’. Of: ‘Wij zijn gered, de anderen gaan verloren’.

Functionele verklaringen herleiden het religieuze tot iets dat niet-religieus is. Dat staat meestal haaks op de visie van gelovigen. Die kunnen een heel eigen uitleg hebben over het ontstaan van hun religie. Meestal gaan zij uit van religieuze verhalen, ervaringen en inzichten. Voor een uitleg vanuit het nut van religie hebben ze minder interesse.

Nu is de functionele verklaring ook zonder het perspectief van gelovigen niet helemaal afdoende. Er zijn doorgaans geen aanwijzingen dat een stichter een religie begint vanwege een aardige functie die de nieuwe religie zou kunnen vervullen. Verder helpt het nut niet om de verschillen tussen religies te verklaren, want dat nut wordt immers aan alle religies in gelijke mate toegeschreven. Waarom zou je al die mythen, geloofsvoorstellingen en rituelen nodig hebben, in elke religie weer een andere set? Die overdaad aan zingeving is helemaal niet functioneel. Met een kleinste gemene veelvoud zouden de functies ook te vervullen zijn. Mensen krijgen wereldwijd steeds meer keuzevrijheid op godsdienstig terrein. Waarom kiezen mensen dan voor één bepaalde religie, terwijl de andere religies toch dezelfde functies vervullen? Denken mensen eigenlijk wel functioneel? Nee, ze zijn in eerste instantie zingevers, betekenisontdekkers. En de betekenis van iets is meer dan de functie.

Religies zijn trouwens lang niet altijd optimaal functioneel. Gevestigde religies kunnen aan functie inboeten. Dat de kerken gestaag leeg lopen, kan gezien worden als een functieverlies van de institutie. De functies zijn onvoldoende aangepast. Een functie kan zelfs de eigen rol verzwakken. Gelovigen kunnen ideeën ontwikkelen die helemaal niet functioneel zijn. Als de kerk aanmoedigt om zelf na te denken, moet ze niet verbaasd zijn als kerkleden op grond van eigen zingeving afhaken. Door de uitbundige zingeving maken ook de meest orthodoxen van tradities steeds weer hun eigen versies – laat staan de minder orthodoxen. Er zijn ook tegenstrijdige functies, zoals de eigen groep en boodschap eerst, tegenover de inzet met andersgelovigen voor een betere wereld. Oecumene en dialoog hebben iets paradoxaals.

Ik denk dat religies onmiskenbaar functies hebben en dat die zeker het voortbestaan mee helpen verklaren. Maar de meeste van de hierboven genoemde functies werken pas echt als er al een min of meer complete religie staat. Voor de beginfase moet je veel meer denken aan een spel rond symbolische betekenissen, diepere levensvragen en machtsverhoudingen. Dat heeft wel zijn eigen nut, maar rehabiliteert ook de rol van zingeving. Zo’n benadering helpt om de overdaad in ideeën en rituelen te begrijpen.

Wat de macht betreft, ontstaat een nieuwe religie vaak in reactie op gevestigde religieuze macht. Dan zit de functie vooral in de marginale positie van een nieuwe religie, gemarginaliseerd door het bestaande religieuze machtscentrum. Jezus had zijn problemen met farizeeën en wetgeleerden. Hij werd uiteindelijk door het Sanhedrin ter dood veroordeeld. Mohammed moest uit Mekka naar Medina vluchten. Juist in de marge bestaat er meer vrijheid in de zingeving. De nieuwe aanpak kan dienen als motor van een hervorming die de dominante centrale religie opnieuw doordenkt en eventueel vervangt.

Ik pleit dus voor de erkenning van de symbolische, niet zo functionele overdaad in religies. Het kritisch doordenken van de functionele benadering opent het zicht op religie als een zingevingspel. Dat zingevingspel moet als elk spel in volle ernst gespeeld worden. Daar zit de overtuigingskracht. Als de voldoening die het spel geeft op zich voldoende reden is om dat spel te blijven spelen, dan vormen al die functies een bonus.

12-061013

NB reacties op columns worden in eerste instantie alleen door André Droogers gezien.

Eén gedachte over “FUNCTIONELE RELIGIE – Valt godsdienst te verklaren uit haar nut?

  1. Bij het lezen denk ik steeds: er zijn toch onbenoembare gevoelens die mede mijn keuzes bepalen? Bij vrienden kom ik een soms een “geestenwereld” tegen van “gene zijde” waar boodschappen worden doorgegeven die weer keuzes bepalen. Zou die ervaring/informatie er niet altijd al zijn geweest en voedsel gegeven hebben aan gelovigen die daardoor dingen gingen doen die niet direct voor de hand liggen en weerstand oproepen bij anderen? Ik heb er zelf geen antenne voor, maar denk dat er toch zoiets moet zijn.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Verplichte velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.