DWARSVERBANDEN EN DWARSDENKERS

Vraagje: als je naar de religies van de wereld kijkt, zijn er dan indelingen mogelijk die uitgaan van overeenkomsten, in plaats van verschillen? Meer onderling begrip kan interessant zijn voor een wereld in crisis.

De standaardindeling uit de handboeken is: wereldreligies, stamreligies en nieuwe religies. Van de wereldreligies hebben we er vijf: hindoeïsme, boeddhisme, jodendom, christendom, islam. Van religies gekoppeld aan een stamsamenleving zijn er een paar duizend. Uit het contact tussen religies en culturen zijn enkele honderden nieuwe religies voortgekomen.

De driedeling in wereld-, stam- en nieuwe religies gaat uit van een religie als een zelfstandig geheel van geloofsovertuigingen, rituelen en morele regels. Zo’n geheel is typerend voor de identiteit van een groep mensen. Als we een religie zo omschrijven, ligt de nadruk op verschillen tussen religies.

Maar je zou ook kunnen letten op dwarsverbanden, over de grenzen van al die religies heen. Zoiets gebeurt natuurlijk al als we jodendom, christendom en islam onder de noemer van ‘monotheïstische’ of ‘Abrahamitische’ religies brengen. Maar er zijn meer van zulke noemers.

Gelovigen kunnen bijvoorbeeld binnen hun eigen religie een voorkeur hebben voor mystiek als direct contact met het heilige, buiten de bemiddelende geestelijkheid om. Aan de rituele kant speelt meditatie dan vaak een rol. Dit type religiositeit kan zo’n basale identiteit bevorderen dat gelovigen uit verschillende religies elkaar herkennen. Of, nog directer, dat een gelovige de mystieke en meditatieve elementen uit meer religies benut. Een katholieke zuster praktiseert bijvoorbeeld in haar klooster Zen. Deskundigen spreken dan van ‘multiple religious belonging‘, MRB.

Een ander voorbeeld stoelt op het onderscheid tussen officiële en volkse religie. Dat is vooral aanwezig als de organisatie van een religie verticaal is. Doorsnee gelovigen weerspiegelen niet altijd de leer die van boven, soms met een beroep op Boven, wordt uitgedeeld en gehandhaafd. In de volkse variant ligt de nadruk op religie als probleemoplosser. Vaak spelen lokale heilige figuren daar een rol in. Gelovigen van dit type maken gemakkelijk gebruik van het aanbod van buurreligies, vooral als men ervan overtuigd is dat het werkt. Alweer: MRB. De clerus zal dit dwarsverband meestal afkeuren – of inkapselen en onder eigen beheer brengen.

Een derde voorbeeld: het onderscheid tussen rekkelijken en preciezen, of heterodoxen en orthodoxen, of vrijzinnigen en fundamentalisten. Er zijn meer religies waarbinnen deze onderscheidingen een rol spelen. Meestal zijn de preciezen te precies om de overeenkomsten zwaarder te laten wegen dan de verschillen, maar bij de rekkelijken slaat de balans wat gemakkelijker door naar de kant van de dwarsverbanden.

Dwarsdenkers zijn gelovigen die, zoals in deze drie voorbeelden, niet zo gemakkelijk meegaan met het exclusieve officiële aanbod. Zij zullen wat gemoedelijker omgaan met de overeenkomsten, terwijl de rechtdenkers juist werk zullen maken van de verschillen.

Maar wat is het nut van dwarsdenken?

Onze wereld is op een punt gekomen dat er een overmaat is aan dreigingen en problemen. We hebben onze handen vol aan milieucrisis, geweld, migratiestromen, ongelijke welvaartsverdeling, economische en medische crises, opkomend nationalisme, en allerlei daaruit voortvloeiende conflicten.

Een Amerikaanse politicoloog, Huntington, verwachtte op grond van trends in de 20ste eeuw dat de 21ste gekenmerkt zou worden door oorlogen met een religieuze aanleiding. Die eeuw was nog niet begonnen of 9.11 leek hem al gelijk te geven. Uiteraard ligt in zo’n voorspelling de nadruk op de verschillen.

Je zou ook kunnen denken: als die verschillen zo explosief zijn, is het hoog tijd de overeenkomsten te benadrukken. Die zorgen ook wel voor onderscheid, maar ze halen de angel uit Huntingtons voorspelling. De leken moeten dan wel even hun geestelijke leiders trotseren. Maar bekering is voor religieuze leiders vast een kernbegrip. En MRB-ers laten al zien dat met overeenkomsten zinnig te leven is.

Dwarsdenkers moeten het hebben van dwarsverbanden.

286-050620

NB In verband met spam worden reacties op deze column in eerste instantie alleen door André Droogers gezien.

3 gedachten over “DWARSVERBANDEN EN DWARSDENKERS

  1. Zo maar even wat vragen:
    1. Kan men dwarsdenken zonder dwarsverbanden?
    2. Vraagt dwarsdenken ook niet om dwarsdoen, met het oog op de door jou gesignaleerde problemen, of is een Dwarsdoener een Rebel die zich niet laat (ver)binden?

    Ik heb mij weer ontspannen, maar ik ben niet verslapt, want dat mag niet van onze premier 😉 .

    Met dank en hartelijke groet,
    Wim Noomen

  2. Overeenkomsten vaststellen…jaja. maar vanuit welk perspectief? In het verleden was het christelijke perspectief gewoonlijk de maatstaf, het christelijke model van religie ( als er al een zou zijn? ) het uitgangspunt. Het leverde de categorieën en de rangorde van de categorieën. Maar met alle kritiek, André, het idee is sympathiek omdat het grenzen of afbakeningen minder star kan laten zijn en impliciet erkent dat degene die overeenkomsten vaststelt niet de enige waarheid in pacht heeft.

  3. Ik ben verheugd te lezen, André, dat je het thema dwarsdenken en het zoeken naar overeenkomsten met elkaar verbindt. Meer onderling begrip is nodig voor een wereld in crisis. Mag ik je uitnodigen nog eens vanuit een andere invalshoek te kijken?

    Als we nu eens kijken naar het ontstaan van een wereldreligie? Dan kunnen we zien dat de Stichters, wereldleraren, in verschillende delen van de aarde en op verschillende tijdstippen begonnen met hun leer. De gevolgen van hun leer en hun persoonlijkheid waren dat er miljoenen volgelingen geestdriftig begonnen zich met die leer te verbinden en in praktijk te brengen.
    Je noemt 5 wereldreligies die nu nog zo functioneren. Stichters die dus eeuwenlang hun geldigheid ‘bewijzen’ met behulp van hun volgelingen.

    Als we aannemen dat de Stichters geïnspireerd werden door een ? – tja ik wil dat begrip bijvoorbeeld benoemen als God, Dieu, Allah, Brahman, de Schepper, in ieder geval een geestelijk begrip. Ik noem zo’n Stichter: Een Almachtig Bezield Geneesheer. Die de bedoeling heeft de ziekten van de mensheid te genezen. In ieder geval erkennen deze Stichters elkaar wel. Nu is het aan de volgelingen om die eenheid te erkennen. Misschien al spelenderwijs en niet door oorlog. Zijn we al zover in de evolutie?
    Door ontwikkelingen in de laatste paar honderd jaar, met onder meer moderne communicatiemiddelen, zijn wij mensen in staat, voor het eerst in de wereldgeschiedenis, te zien dat de aarde een bol, of ook wel gezegd één land is. Ik ben het met je eens dat het een traag proces is van hen die eenheid zoeken.

    Nu wordt er nog een Stichter uitgenodigd waarbij de hele aarde betrokken is. Ook Hij wordt geïnspireerd door God, Allah enz.: Zijn naam is Bahá’u’lláh (Heerlijkheid van God). Hij zegt dat de aarde één land is en de bewoners de burgers ervan. De volgelingen proberen die leer in de praktijk te brengen.

    En zo zie ik dat de zesde wereldreligie, het Bahá’í-geloof, met behulp van geestdriftige mensen in actie komt. Het hangt van het criterium af of je het ermee eens kunt zijn dat het een wereldreligie is. Maar dat wordt dan een andere discussie.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Verplichte velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.