Bevrijdingsdag zet ons aan het denken. Wat wordt gevierd? Er wordt teruggekeken, maar ook vooruit. Als religie, macht en spel het denkkader vormen, hoe ziet bevrijding er dan uit?
Bevrijding heeft zo op het oog vooral met macht te maken. Macht is het vermogen het gedrag van anderen te beïnvloeden. Wie bevrijd wordt, kan zich onttrekken aan ongewenste machtsuitoefening. De Tweede Wereldoorlog heeft op giga-schaal laten zien hoe macht misbruikt kan worden en hoeveel slachtoffers er dan vallen. De Bevrijding is daarom een gebeurtenis om met een hoofdletter te schrijven en elk jaar opnieuw te vieren. De boodschap ‘nooit meer’ was duidelijk, al bleek in het vervolg dat mensen hardleers zijn. Machtsmisbruik is de ingebouwde valkuil van de mensheid.
Heeft bevrijding ook iets te maken met spel? Spel is een heel ander menselijk vermogen dan macht. Waar macht één gedragspatroon oplegt, maakt spel het mogelijk om alternatieven te overwegen. Spel is immers het vermogen tegelijk meer modellen van de werkelijkheid te hanteren. Het nazi-regime beperkte de speelruimte door één model op te leggen, met geweld. Wie zin geeft aan de eigen werkelijkheid, heeft juist speelruimte nodig, al was het maar om te kunnen kiezen uit alternatieven.
Toch is het niet zo dat macht per definitie slecht is en spel goed. Beide vermogens kunnen zowel ten goede als ten kwade gebruikt worden. In machtsspelletjes versterken de schaduwkanten van macht en spel elkaar. Macht is op zich best nuttig en zelfs onvermijdelijk. Het garandeert een zekere mate van orde, bijvoorbeeld om vrijheid van zingeving te garanderen. Omgekeerd kan spel leiden tot het overwegen van alternatieven die elkaar overtreffen in slechtheid. Nazi-leiders speelden met vernietigingsscenario’s.
En religie dan? Hoe verhouden spel en macht zich daar als het om bevrijding gaat? Religie moet het hebben van het spelen met alternatieven in de betekenisgeving. Het geloof in het bestaan van een heilige of goddelijke werkelijkheid is op zich al een alternatief voor de beperking tot de gewone werkelijkheid. Die religieuze dimensie kan op allerlei wijzen worden ingevuld. Mensen betonen zich daarbij uiterst speels en vindingrijk. De grote verscheidenheid aan religieuze uitingen laat dat zien.
Hoe verhoudt macht zich tot die speelse kant? Binnen een religie stuurt meestal een leidende clerus het gedrag van gelovigen aan. Hij perkt de alternatieven in en verklaart één versie geldig. Op zich kan dat nut hebben. Als alles mogelijk zou blijven, is er bijzonder weinig dat men gemeenschappelijk heeft. Als de clerus echter één exclusieve visie oplegt, stokt de betekenisgeving. Macht beperkt dan het spelvermogen, terwijl dat voor het levend houden van de religie cruciaal is. Als de exclusieve visie van een religie ook nog toegepast wordt op een samenleving, bijvoorbeeld in de wetgeving, dan maakt de macht van religie en clerus zich extra breed.
De clerus wil dat meestal niet weten, maar elke religie wordt uiteindelijk bepaald door de manier waarop met spel en macht wordt omgegaan. Machtsgebruik èn -misbruik kunnen bijna vanzelfsprekend en achteloos gerechtvaardigd worden. Maar er kan onder de gelovigen, ook bij leden van de clerus, een verzetshouding ontstaan. Dan komt het spel met alternatieven in zicht. De Tweede Wereldoorlog laat voorbeelden zien van zowel rechtvaardiging als verzet. Die oorlog laat ook zien dat mensen daartussen maar moeizaam hun weg vonden. Vaak waren ze de weg helemaal kwijt.
Vooruit kijkend is de vraag waarvan we bevrijd zijn en waartoe. Het kader van religie, macht en spel laat zien dat we in 1945 vrij zijn geworden van een systeem waarin de menselijke vermogens tot macht en spel misbruikt werden. Religie was een van de terreinen waarop dat gebeurde. Nog steeds is religie het toneel waarop mensen met macht en spel in de weer zijn, ten goede en helaas ook ten kwade. Bevrijdingsdag herinnert ons aan de verschrikkelijke manier waarop onze omgang met macht en spel mis kan gaan, ook op religieus terrein. Voor de toekomst is de opdracht te laten zien hoe het wel kan, en de weg niet kwijt te raken. Elke religie heeft een bevrijdingstheologie nodig.
46-090514
NB In verband met spam worden reacties op columns in eerste instantie alleen door André Droogers gezien.