Wat mooi dat mensen kunnen nadenken over de betekenis van hun eigen bestaan. Wat een gave! Maar ook, wat een opgave. Mensen lijken niet zo goed te weten wat ze met dat unieke vermogen aan moeten. De mens blijkt een knap warhoofd. Je wilt niet altijd weten waar deze verwarde alleskunner toe in staat is.
Een voorbeeld. Deze zomer las ik, zo ongeveer als laatste in literatuur geïnteresseerde Nederlander, ‘Bonita Avenue’ van Peter Buwalda. Knappe compositie, verschrikkelijk mooi taalgebruik. Maar elke pagina doet ook zeer aan je ogen, want alles werkt toe naar een afgrijselijke climax, vol dood en verderf. Het boek is een echte page-turner, je wilt weten wat er gaat gebeuren, maar je denkt ook: ‘wil ik dit allemaal echt weten?’.
Wat vertelt ‘Bonita Avenue’ dan over de mens als verknipte betekenisgever? In ieder hoofdstuk staat weer een andere hoofdpersoon centraal, met zijn of haar kijk op de anderen en op wat iedereen aanricht. Intussen krijg je een gedetailleerde beschrijving van de ongebreidelde en desastreuze menselijke betekenisproductie. De mens wordt hier overtuigend geportretteerd als begaafde mislukkeling.
Ander voorbeeld. In het nieuws dat de laatste maanden op ons af dendert, wemelt het van mensen die betekenis geven. Of het nu om Oekraïne gaat, vlucht MH-17, Syrië, IS, Gaza, of wat dan ook, steeds komen hoofdrolspelers en deskundigen, elk op hun eigen manier, verklaren wat volgens hen de betekenis is van de gebeurtenissen. Tot en met iemand die uitlegt waarom hij een medemens onthoofdt.
Ineens begrijp ik waarom in sommige religies sprake is van een eindtijd, een apocalyptisch gevoel. Gelovigen voelen niet alleen de eindtijd naderen, maar sommigen van hen dragen ook een steentje bij. Als je ziet wat nu gebeurt, lijkt een aantal gelovigen de eigen Apocalyps te willen verwezenlijken. Religie poseert als bron van conflict.
De Islam speelt nu een prominente rol, maar andere religies kunnen er op andere tijden en plaatsen ook wat van. Omdat hun religie steeds voorpaginanieuws is, uiten moslims zich over elkaar en over anderen. Niet-moslims geven daar dan op hun beurt weer betekenis aan, al dan niet per demonstratie. De brede staalkaart van opinies laat zien hoe religie de mensheid zowel kan dienen als ontwrichten.
Godsdienstige betekenisgeving dus. Je vraagt je af: Hoe komt het toch dat gelovigen zowel constructieve als destructieve betekenissen kunnen aanvoeren? Hoe werkt betekenisgeving in dit geval?
Allereerst zijn de leidende godsdienstige betekenisgevers zich niet altijd bewust van de manier waarop zij betekenis geven. Ze zijn nogal eens blind voor de invloed van de eigen omstandigheden op hun manier van denken. Ze doen niet aan zelfonderzoek en hun publiek bevestigt hun kijk op het leven alleen maar.
Ten tweede maskeren godsdienstige opinieleiders meestal dat betekenistoekenning een machtsproces is. Maar door hun keuze van dominante betekenissen wordt het gedrag van anderen beïnvloed, en dat is uitoefening van macht. Dat is ook wat ronselaars van jihad-strijders doen. Verder wordt een blauwdruk voor de gewenste samenleving verkocht als goddelijk gebod. Machtsverhoudingen bepalen verder welke betekenissen geselecteerd worden. Nog sterker, macht zelf wordt onderdeel van de gebruikte retoriek. Vandaar al die heilige-oorlogssymboliek.
Remedie? Hopen, al is het per sprankje, dat mensen gaan nadenken over de manier waarop ze aan van alles betekenis toekennen. Betekenis geven is zelf niet zonder betekenis. Nieuwe doordenking is nodig, zowel van de manier waarop leiders hun betekenissen formuleren als van de macht die ze uitoefenen.
Die remedie toepassen is niet gemakkelijk. Maar zoals Buwalda inzichtelijk maakt hoe dat proces van betekenisgeving en machtsvorming verloopt, zo kunnen we alle godsdienstig gemotiveerde ellende opnieuw doordenken. De misère is feitelijk met geen pen te beschrijven, maar Buwalda heeft er woorden voor.
59-290814
NB In verband met spam worden reacties op columns in eerste instantie alleen door André Droogers gezien.